Bilimsel eleştiri olmayınca kişisel tavsiyelerle bilim yapılır mı?

Söz konusu olan bilim ise beğenilerimiz, tercihlerimiz veya alışkanlıklarımız “bilimsel bir eleştiri” niteliği taşır mı?  Hayatta taşımaz. Olsa olsa bunun adı öneridir, tavsiyedir. Mesleki ve kişisel yaşantımda tesadüf ettiğim durumun (birazdan anlatacağım) sıklığı o kadar arttı ki sessiz kalamayacağım daha fazla. Şöyle izah etmeye çalışayım. Örneğin çoban salatası yapacaksınız. Malzemesi bellidir. Domates, salatalık, biber, kuru soğan, maydanoz, tuz, sıvı yağ ve limon. Malzemeyi ister elinde doğra; ister robotta. İster sürmene bıçağı kullan; ister çin malı bir bıçak. Fark eder mi? Doğrama işlemi olduktan sonra hiç de fark etmez. Eğer çoban salatası yapacaksanız sebzeleri doğramanın bir usulü vardır. O usûl de parçaların küçük olmasıdır. Hangi doğrama aracını kullanırsanız kullanın, esas olan sebze parçalarının büyüklüğüdür. Salatalıkları halka halka, domatesleri yarım ay şeklinde doğrarsanız şayet bunun adı olmaz çoban salata, olur size söğüş salata. Usûlü yani yolu-yöntemi, çok çok daha önemlidir. Şimdi yaptığınız çoban salatayı ister oval tabağa, ister çukur tabağa, ister porselene, ister cam tabağına koyun. Bu salatanın sunum şekli, sizin tercihinizdir. Çoban salatamı oval ve porselen bir tabağa koymam benim özgürlük alanımdır. Dikkatinizi çekerim çoban salatası hâlâ çoban salatasıdır, bunda kusur yok. Ama gelin görün ki bizim çokbilmiş gurmelerimiz yahut bilim insanlarımız çoban salatanın kendisini eleştirecek bir mevzu bulamayınca kişisel alışkanlıklarını, tercihlerini sanki olmazsa olmazmış gibi salatanın tabağının değiştirilmesini bir eleştiri olarak sunmaktadırlar. Ben de olmaz, yanlış diyorum. Salatamın sunum tabağı benim kişisel tercihimdir, sizin tercihiniz olan bir salata tabağında salatamı sunmak zorunda değilimdir, değil mi?

Peki bu benzeri durumu üniversitelerin tez jurilerinde, hakemli dergilerin hakemliklerinde  gözlemlemiyor muyuz? Gözlüyoruz, karşılaşıyoruz. Çok taze çıkmış tesadüf ettiğim yaşantımı paylaşayım hemen. Araştırmacı, araştırmasında gruplara ilişkin ölçümlerini karşılaştırmış, yorumlamış. Tez danışmanımız peki ne yapmış? Sözde öğrencisine dönüt vermiş. Demiş ki olmamış bu, hatalı. Nesi olmamış? Öğrenelim. Aslında istatistiksel verilerin gösterildiği tablonun biçimi (şemali) beğenilmemiş. Tez danışmanımızın bildiği, ezberlediği bir şablon var kafasında ve sayın danışmanımız kafasındaki şablona göre görmek istiyor bütün tabloları.. Araştırmanın yöntemine eleştiri yok, istatistiksel çözümlemeler doğru mu yapılmış bir yorum yok. Ama tablolar olmamış-mış! Yani araştırmacı salatayı oval porselende sunmuş, danışmanımız salatayı yuvarlak çukur cam tabakta yemek istiyormuş. Hep öyle yemiş çünkü. Farklı bir tabakta olabileceğini düşünmüyor, bilmiyor, istemiyor. Sayın danışmanımız kendi alışkanlıklarını veya kendi bilgisizliğini öğrencisine sözde eleştiri olarak sunuyor. Peki ne oluyor? Öğrenci de hiçbir şey öğrenmiyor ve dahası öğrenci de şunu demiyor, diyemiyor hocasına: Çoban salatanın sunum tabağının niteliği 'çoban salatanın olup olmaması' ile ne ilgisi var? Sebzelerin lezzetine (araştırma yorumlarının niteliğine) bakılmıyor. Sebzelerin çoban salata usulüne (araştırmanın yöntemine) göre doğranıp doğranmadığına bakılmıyor. Bulunan tek kusur, salatanın konduğu tabak (araştırmada tablonun biçimi), öyle mi?

Gerçekten anlayamıyorum. Bu göstermelik, şekilci söylemler bitsin istiyorum. Bitsin ki esas mevzuya gelelim istiyorum. Yıkın ki o putlarınızı işimize-gücümüze bakalım. Bilimi neden aşındırıyoruz? Bilimsel bir eleştiri midir bunun adı, lütfen siz karar veriniz. Ölçümlere ilişkin ortalama, standart sapmanın sütunlarda veya satırlarda beyan edilmiş olması neyi değiştirir? Satırlardaki değişkenleri, sütunlara koy demek bilimsel bir eleştiri midir? Yoksa tavsiye midir? Tavsiye verenin tavsiyesine uyma zorunluluğu var mıdır? Varsa bağlamı, koşulu yok mudur? Tavsiye verenin tavsiyesine uymamanın neticesinde tavsiye verenin bu böyledir demesi -aklın mantığın ilkeleri sınırlarında- dogmatizm değil midir? Dogmatik uykularınızdan uyanın artık. 

Alın size MxN olan bir tablo (matris).

	Ortalama	Std.sapma
Grup1
Grup2
Grup3

Bu tablonun transpozunu almak neyi değiştirir? Eleştiri midir bunun adı, yoksa tavsiye mi? Tez danışmanının kişisel alışkanlıkları niçin öğrencisine dayatılır? Platon, öğrencisi Aristoteles'e neyi dayatmıştır, sorarım size? Bir düşünün lütfen.
MxN biçimindeki tabloyu NxM yaptık diyelim. Bunu yapmak da o kadar basit ki şimdi hangi bilimsel bir problemi çözdük dersiniz?

	Grup1	Grup2	Grup3
Ortalama
Std.sapma

Ben diyorum ki  göz var, nizam var, hadi onlar da yok diyelim; bir aklımız da mı yoktur? Hangi akıl bunu bir eleştiri olarak görebilir. Böylesi bir değişiklik, sadece ve sadece danışmanın kafasındaki şablona (alışkanlıklarına) uyar. Peki, bilim, dayatılmış şablonlara uyar mı? Bireyin özgürlük alanı nerededir? Danışmanın yanlışlarını ve hatta onun hiçbir işe yaramayan alışkanlıklarını tekrar eden öğrenciye, "sen özgürsün, kendi aklını kullanmaya cesaret et" demeyecek miyiz? 

Üniversitelerin mağaralarında zincirlenmiş öğrenci, tez danışmanının söylediklerini yapıyor.  Ben ona yapma diyorum. Düşün diyorum. Çoban salatanı, sen sevdiğin tabakta sun diyorum. Olmaz diyor öğrenci. Neden diyorum? Öğrenci, APA standardı buymuş diyor. Bir kez bile ne tez danışmanı ne öğrencisi okumuş APA standardını. Oysa APA standardında (şimdilik)  tablolarda dikey çizgiler gösterilmez. MxN biçimindeki tabloyu NxM yap ve sun  demez! Bilimin içine sokulmuş hurafelerdir bunlar: şekilcilik, şablonculuk. Dahası birinin başkasına kendi alışkanlıklarını tahakküm etmesinin adı bilim olamaz. Bilimde kuramlar, yasalar, ilkeler bile değişirken/değiştirilirken kendi kişisel alışkanlıklarını, kendi bilgisizliğini değiştirememiş, dahası bunları dayatmış bireylerle hangi bilimin özgürlüğünü savunduklarını sormak istiyorum.

Bir tez danışmanı öğrencisine şu programda şu analizi yap daha "şık" olur diyorsa hiçbir şey bilmiyor demektir, sayın okuyucular. Şık nedir yahu? Trend(!) olmuş paket programlarla analiz yapmak, bir araştırmanın asla nitelikli olduğunun bir göstergesi olamaz. Olmamalı. Kullanılan istatistiğin ilerisine(!)-berisine, çok değişkenliğine(!) göre ve hatta paket programın modasına göre bir araştırmanın yapılışı 'öncelikli' hale getiriliyorsa orada "bilimin" esamesi yok demektir. Orada popülizm vardır. Orada araştırmanın ne nesnesi ne de amacı önemlidir. Orada makyaj vardır, Makyavelizmin mübahlığı vardır.

Aynılık, bayağılıktır. Farklılık, yeniliktir, heyecandır. Heyecanı olmayanın bilimi de maalesef -benim nazarımda-sığdır. Bilim değildir, onun adı. Profesyonellik veyahut uzmanlık hiçbir zaman bilinenleri (aynılığı) tekrar etmek ve tekrar ettirmek değildir. İnsan, sadece bilen, çok iyi bilen veya çok iyi öğrenen değildir; insan aynı zamanda ‘seçendir’. Yani özgür olabilendir. Yıkın artık Putlarınızı!