Pastası ‘Yeni Nesil’ ve Cilası ‘Beceri Temeli’ Sorular Safsatası

Ne yapmaya çalışıyoruz? Bisiklet akrobasisi ile uğraşanların kullandığı bisikletlerin belirli bir ölçüsü vardır. Çok büyük ya da çok küçük bir bisiklet ile bir akrobat, marifetini sergileyemez. Dolayısıyla siz akrobata doğru ölçüdeki bisikleti kullanmasına izin vermezseniz, çok becerikli bir akrobatımız çok beceriksiz bir akrobata dönüşür. İşte -sözüm ona- yeni nesil ya da beceri temelli sorularla çocuklarımıza yapılan budur. Neyi ölçtüğü hususunda iki uzmanın dahi üzerinde uzlaşamadığı soruları, çocuklarımıza çözdürerek çocuklarımızın özyeterliliklerini aşağıya çekiyoruz. Özyeterlilik algılarını düşürdüğümüz çocuklarımız, şimdi yeni nesil soru, beceri temelli soruları çözse ne olur, çözmese ne olur? Öğrenmeden, anlamadan, kavramadan binlerce yeni nesil/beceri temelli soruyu öğrencilere boca eden bir sistemi, şimdi kim niye alkışlar?

Bloom’un uygulama, analiz, sentez olarak sıraladığı bilişsel öğrenme alanlarını yoklamak amacıyla yazılan soruların piyasalaşmış adının  yeni nesil  veya beceri temelli olarak sıfatlandığını söylemiş olsam acaba çok mu abartmış olurum? Yetişkin neslin, genç nesillere reva gördüğü sözüm ona “yeni nesil sorular” karşısında acaba bir tek şahsım(!) mı endişeye kapılıyor?

Gerçekte ne nesil ne de beceri lafızlarının özünü içinde barındırmayan bu yeni nesil ve beceri temelli sorular furyasından acaba kendimizi nasıl arındıracağız? Tabii ki daha fazla bilgi sahibi olarak ve sahibi olduğumuz bilgiler üzerinde daha çok düşünerek arınacağız.  

Yeni nesil ya da beceri temelli olarak sıfatlanan soruları, edebiyatın  “nesir” türüne evrilmiş olması bakımından hemen tanıyabiliriz. Bu sorular, bir mal/eşya olarak piyasaya sürüldüğünden elbette pazarlayanları olacaktı.  Özellikle hem şiş hem de kebap yemenin derdinde olanlarımızın yeni nesil lafzını kullanmayıp beceri temelli sorular söylemini tercih etmekte olduklarını bilmekte fayda var. Ama yine de biz bu pazarlamacıları, fantastik güzellemelerinden rahatlıkla ayırt edebiliriz. Beceri kavramının ne olduğuna dair bir kez olsun düşünmeden piyasaya sürülen ‘beceri temelli sorular’ tam bir fiyaskodur.  Çünkü ölçülen gerçekte beceri değil bilginin kendisidir. Beceri; eyleme, yapma edimine; bilgi ise bilişe, bilme edimine dairdir. Bir şeyin ‘nasıl yapıldığını bilme edimi’ ile o şeyi ‘yapma edimi (beceri)’ birbirine karıştırılmaktadır. Bilme edimine dair olan süreçler algının, dikkatim, belleğin, dil ve düşüncenin kendisidir. Bu süreçleri, sorularla ölçmenin adı üst düzey değildir; yeni nesil değildir; beceri temelli hiç değildir. Kaldı ki yeni nesil diye yutturulan görseli bol, uzun metrajlı soruların yapısında gözlenen özellik akademik yetenektir. Biçimlendirme ve yetiştirme amacına hizmet eden sınıf içi ölçme işlemlerinde, ünite sonu değerlendirme testlerinde ya da derslere özgü adlandırılmış kazanım (!) testlerinde öğrenme amaçlarına ilişkin ‘akademik başarının’ ölçülmesi yerine ‘akademik yetenek(ler)’ ölçülmektedir. Akademik başarı ile akademik yetenek arasında çok net bir ayrım vardır. Bilmeyenlere duyuralım. Akademik b a ş a r ı testleri, öğrenme alanına ilişkin anlık bir bildirime işaret ederken akademik y e t e n e k testleri, öğrencinin gelecekteki başarısına ilişkin bir çıkarımın yapılabilirliğine işaret eder. Dolayısıyla yeni nesil veya beceri temelli olarak sıfatlanan soruların kimisinin özü akademik başarıyı ölçmekten ziyade akademik yeteneği ölçmeye dairdir.

 “Temel düzeyde, üst düzeyde, yeni nesil veya beceri temelli soru hazırlama” adlandırmalarının tamamı kusurludur. Çünkü bilişsel öğrenme alanına ilişkin hedeflenen davranışlar özünde ‘yeni nesil’ olarak sınıflanamaz. Hedeflenen davranışlar ‘temel ya da üst düzey’ veya ‘beceri temelli ya da temelsiz’ olarak yine sınıflandırılamaz. Beceri temelli, üst düzey gibi sınıflamalar veya sıfatlandırmalar saçmadır. Eğer eğitim biliminin çapı içindeyseniz yapılacak olan sınıflamanın sıradan, gelişigüzel olmaması gerektiğini biliyor olmalısınız. Fakat bir sofist iseniz sallamak, saçmalamak elbette serbest.  Eğer eğitim bir bilim ise ve bilimi ciddiye alıyorsanız bu bilimin içine aklına esenin aklınca yaptığı tanımlamalarla, adlandırmalarla doldurulmasına izin veremezsiniz.  Hedeflenen eğitimsel davranışlara ilişkin yapılacak olan sınıflamanın (daha doğrusu sıralamanın) asgari düzeyde basitten karmaşığa, kolaydan zora, somuttan soyutta doğru aşamalı bir özellik göstermesi üzerinde uzlaşılmış bir normdur. Hâl böyleyken beceri temelli, yeni nesil, üst düzey düşünme olarak sıfatlanan sınıflamanın veya sıralamanın bir zemininin olmadığını anlayabilirsiniz.

Yeni nesil soru veya beceri temelli soru adlandırmalarıyla piyasaya sürülmüş olan sorular üzerinden gelin öğrenmelerimizi şimdi usa vuralım.

⸎ Örnek 1: Aşağıdaki sorunun iddiası beceri temelli olmasıdır. Bu soru[1], 5.sınıf Fen Bilimleri dersi için yazılmış.

Bu soru ne yeni nesildir ne de beceri temellidir. Bu soru, doğrudan 4 seçenekli çoktan seçmeli bir test maddesidir. Neden? Çünkü bir madde kökü vardır ve bu madde kökü, soru işaretiyle biten ifadenin kendisidir. Üstelik madde köküne ilişkin bir öncülün bulunduğunu söylemek de mümkündür. Öncül; 4 cümleyle oluşturulmuş ve dikdörtgen içine alınmış olan kısımdır. 4 seçenekten bir tanesi anahtarlanmış doğru cevaptır ki bu seçenek, A seçeneğidir. B, C ve D seçenekleri ise çeldiriciler olarak işlev görmektedir. O halde sorumuzu soralım: Unsurları sıralanmış bu soru, özünde hangi tip maddeye dairdir?  Cevap seçilmekte mi yoksa üretilmekte midir? Cevap, verilen seçenekler arasından seçilmektedir. Verilen seçenek sayısı iki mi, ikiden fazla mıdır? Apaçık ortada ki seçenek sayısı 4’tür. Anahtarlanmış doğru cevap seçeneğini seçen öğrencilerin hedeflenen davranışa sahip olduğu savı doğrulanmakta mıdır? Evet. Peki, bu soruyla ölçülen hedef-davranış nedir? Okuduğunu anlama mı? Güneş ile ilgili özellikleri bilme mi? Siz cevap veriniz lütfen. Bu soruyla ölçülen bilişsel davranışın düzeyi nedir? Kavrama mı? Uygulama mı? Sentez mi?

Peki, madde kökünde ciddi bir anlatım bozukluğu yok mu sizce? Yoksa anlatım bozukluğunun, anlaşılmazlığın hâkim olduğu sorulara mı yeni nesil veya beceri temelli soru etiketini yapıştırmaktayız? Aşağıda bulunan görsellerden hangisinin açıklaması ifadesine dikkat ediniz. Sorunun seçeneklerinde görseller bulunmakta, fakat görsellerin bir açıklaması bulunmamaktadır. Görsellerde bir açıklama bulunacaksa ona görsel demeye gerek var mıdır sizce? Bu sorunun yazarına göre seçeneklerdeki görsellerin hâlihazırda bir açıklaması var. Görsellerde hâlihazırda birer açıklama olduğu için “görsellerden hangisinin açıklaması” ifadesi kurulmuş olmalı. Oysa görsellerde bir açıklama yok. Olsa olsa görsellerle “bir açıklama/anlatım/bilgi” temsil edilebilir ve bir cevaplayıcı bu görseller ile bir açıklama/anlatım/bilgi arasında ancak bir ilişki kurabilir. Bu sorunun 10 yaşındaki çocukların algısal ve dilsel kapasitelerine uygun olduğunu iddia edebilir misiniz? Anlaşılmayan binlerce -sözüm ona- yeni nesil soruyu çözmek/çözdürmek vakit kaybıdır ve daha da kötüsü ölçüsüzlüktür. Yetişkin nesillerin genç nesilleri kandırmaya hakkı olmasa gerek.

Sorudaki öncül metni renkli yazıp, seçeneklere renkli görseller koymuş olmak 10 yaşındaki çocukların somut düşünme kapasitelerine bir katkı değildir. 10-11 yaşındaki çocuklar bilişsel açıdan somut düşünüyorlar diye soruların bol resimli, renkli olması gerektiği bir yanılsamadır. Somut düşünmenin ne olduğunu yanlış anlamış olabilirsiniz. O nedenle öğretim kadrosu, özellikle ilkokul ve ortaokul öğrencilerine yeni nesil sorular çözdürmekten vazgeçmelidir.

Bu soru ne ölçmektedir? 5.sınıf Fen Bilimleri dersinin 1.ünitesine ilişkin sizce hangi bilgiyi veya kavramı biliyor olmayı ölçmektedir? Fen Bilimleri dersini hiç almamış bir 5.sınıf öğrencisi, şayet okuduklarını anlama kapasitesine erişmiş ise bu soruyu doğru cevaplandıramaz mı? Pek âlâ, doğru olarak cevaplandırabilir. Ne ölçüyorduk biz? Bu soru, öğrenme ünitesinde hedeflenen kavramların ne bilgisini ne de sentez düzeyinde bir biliş düzeyini ölçebilmiştir. Bu soruyla düpedüz okuduğunu anlama yetisi ölçülmektedir. Sorunun Fen Bilimlerine özgü bir içerikten oluşturulmuş olması bu soruyu, Fen Bilimleri sorusu kılmamaktadır. Geçerlilik kavramı çok ciddi derecede tepelendi mi şimdi?

⸎Örnek 2: Bu soru[2], 5.sınıf Fen Bilimleri dersi için yazılmış ve beceri temelli imiş.

Öncülleri olan bir soru. Öncülleri arasında 4 cümlelik bir metin ve bir görsel bulunmaktadır. İlkin bu soru, bünyesinde taşıdığı unsurlar (madde kökü, anahtarlanmış doğru seçenek, çeldiriciler) bakımından 4 seçenekli çoktan seçmeli bir test maddesidir. Bu maddeyle ölçülmek istenen biliş düzeyi nedir? Hatırlama  mı, kavramı mı….? Asla! Bu soru, “Dünya’dan bakıldığında Ay’ın hep aynı yüzünü görmemizin nedeni hangisidir” olarak sorulmuş olsa idi öğrenilen bilgilerin bellekte tutulup tutulmadığını çok daha açık ve net bir şekilde ölçülmüş olunurdu. Bu soru ile derste ne öğrenildiği değil okunan metnin anlaşılıp anlaşılmadığı ölçülmektedir.

Görsel içinde verilen metin ile ölçülmek istenen arasındaki ilişki sıfırdır. Laf kalabalığıdır. Çünkü görselin kendisi, sorunun cevaplanabilirliğine tek bir katkısı dahi bulunmamaktadır.

10 yaşındaki çocukların ne kadar dikkatli bir okuma yapıp yapmadıkları Fen Bilimleri dersinin hedef-davranışları arasında olmasa gerek. Doğrusu biz öğrenme alanlarına ilişkin hedef-davranışları ölçmekten vazgeçmiştik, değil mi? Yüz yüze eğitimde bol bol kazanım uzaktan eğitimde katılım ölçüyorduk.

Madde kökünde geçen çift değillenmiş sözcüğün (göremememizin)  altı çizilmeyerek 10 yaşındaki çocuklara adeta tuzak kurulmuştur. Bunu da yazalım bir kenara lütfen.

Maddenin çok fazla sözcükle hikâyeleştirilmesi, gereğinden fazla gereksiz sözcüklerle veya görsellerle oluşturulması ilkin “maddenin açık, net ve anlaşılır” olma ilkesini tepelemektedir. Anlaşılmayan soruları, her öğrenci anladığı şekilde cevaplarsa ölçme geçerliliği bir güzel düşer.

 ⸎Örnek 3: Bu soru[3] 5.sınıf Matematik dersi için beceri temelli imiş.

Uykunuz gelmezse ve üstelik sıkılmazsanız pekâlâ bu soruyu çözebilirsiniz. Bir tam sayfalık bu soruyu beceri kavramıyla özdeş kılan nedir acaba? Bu soru “milyonlar basamağında 3, yüzler basamağında 7 rakamının bulunduğu ve rakamları birbirinden farklı dokuz basamaklı en büyük doğal sayı kaçtır?” olarak yazılmış olsa idi acaba hangi tür beceriden(?!) nasibini almamış olurdu? Bilmek, öğrenmek veya anlamış olmak bilişle ilintili olduğuna göre yapma/eyleme edimine dair olan beceri edimi bu sorunun neresindedir? Yemek yapmak gibi bir hüner veya bir marifet görebildiğimiz için mi bu sorunun adı, beceri temellidir ya da yeni nesildir? Otomobil kullanmasını bilmek ile otomobil kullanmak özdeş edimler midir? İlki bilme ikincisi beceri edimine dairdir. Dolayısıyla yukarıdaki sorunun beceri kavramıyla özdeşleştirilecek hiçbir durumu yoktur.

Özellikle Matematik gibi sembolik/biçimsel bir dili olan derslerde hikâyeci veya görselli test maddelerinin sıkça kullanılması özünde öğrenme alanına ilişkin         k a v r a m öğretilemediğine işaret etmektedir.  Diğer taraftan öğrenme alanının kavramını, sembolik dilini öğrenememiş çocukların soyutlama yetilerin ölçümlendiği test maddelerinde görsellerin yersiz ve gereksiz kullanılması, doğru cevabın seçilmesine daha çok ipucu sağlamaktadır. Hal böyle olunca öğretim amaçlarının ne kadarının ölçüldüğü veya öğrenme alanına ilişkin neyin ölçüldüğü tartışmaya değer olmaktadır. Kaldı ki bu tartışmayı yapmaya başladığınız an geçerlilik kavramına dokunulacaktır. Biçimsel/sembollik bir dille ifade edilen ve daha çok soyutlama yetisine dair olan matematik, mantık gibi öğrenme alanlarına ilişkin hazırlanan sorulara ‘yeni nesil’ damgasını vurup bu sorularda “hikâye anlatmanın veya hikâye okutmanın” hiçbir manası ve gereği yoktur.

⸎Örnek 4: Bu soru[4] 5.sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersine ilişkin beceri temelli bir soru imiş.

Bu maddede beceriye temel olacak hiçbir unsur bulunmamaktadır. Bu madde, çoktan seçmeli bir test maddesi olup seçeneklerin çoklu cevaplar içermesi bakımından da kusurludur. Madde yazma ilkelerine göre madde ve seçeneklerinin çağın bilimsel bilgisiyle mutabık olması gerekmektedir. Bu soruda bilimsel olan bilgi nedir ki çağın bilimsel bilgisiyle (episteme) olan mutabıklığını tartışalım. Doğruluğunu sınayamadığımız bir dinin inanç ve davranış kalıplarının bilgisi, epistemik açıdan bir bilgi değeri taşımaz. Bu minvalde inanç ve kanıların (doxa) ölçmeye konu edinilip ölçülüp değerlendirilmesi açıklanabilir değildir.

⸎Örnek 5: Bu soru[5] 5.sınıf Sosyal Bilgiler dersine ilişkin beceri temelli imiş.

Sosyal Bilgiler öğretim programının ‘insan ve çevre’ ünitesinde iklimden bir konu olarak bahsedilmektedir. Bu soruyu okuduğunuzda öğrenme alanının Türkçe olmadığına işaret eden husus var mıdır? Bu madde,  seçenekleri bakımından ayrıca bir eleştiriyi hak ediyor. Ancak, lafı uzatmayacağım. Bu madde, hangi öğrenme alanının veya dersin beceri (!) temeline dairdir? Bu maddede ölçümlenen bir beceri yoktur.

⸎Örnek 6:  5.sınıf Matematik dersinin doğal sayılarla işlemler konusuna ilişkin yeni nesil bir soru.                  

Maddedeki kusur, 10 yaşındaki 5.sınıf öğrencilerinin doğal sayılarla işlemler yapma kapasitesinin çok üzerinde olmasındadır. Diğer kusur, sorunun çözümüne dair verilen ilişkinin bulunmasındaki güçlüktür. Kaldı ki ölçme konusu doğal sayılarla işlemlerdir. Sayılar arasındaki ilişkinin bulunması başka bir şeydir. Adı kazanım değerlendirme olan bir sınavda 5.sınıf öğrencilerine bu derece bilişsel düzeyde yüklenilmesi somut işlemler dönemindeki çocuklar için doğru değildir. Sınavın yapılış amacı kazanım (!) değerlendirme olarak sunulduğunda bu maddeyle öğrencilerin dersteki başarısı değil yeteneği ölçülmektedir. 10 yaşındaki çocuklar için Matematik dersinin birincil amacı doğal sayılarla hatasız işlem yapabilmeleri olmalıdır. Siz çocuklara 15 yaşına geldiğinde rahatlıkla çözebileceği soruları, 10 yaşında iken sorarsanız bunun adı “üst düzey(!) soru” olmaz. Bilişsel yetkinlikler derslerde geliştirilir, sınavlarla yoklanır. Sınıf içi ölçme faaliyetlerinin birinci dereceden amacı “başarıyı” değerlendirmektir; “yeteneği” değil. Dolayısıyla ünite, konu değerlendirme testlerinde, öğrenme eksikliklerini belirleme amacına hizmet eden izleme testlerinde “bilişsel yetenek” ölçümlenmemelidir.

---

[1] http://odsgm.meb.gov.tr/kurslar/pdf/beceri/testler/1920/fen/5_fen_1.pdf
[2] http://odsgm.meb.gov.tr/kurslar/pdf/beceri/testler/1920/fen/5_fen_1.pdf
[3] https://www.dijitalim.com.tr/Uploads/KitapOrnekPDF/11001/5.%20SINIF%20%C4%B0%C5%9ELEYEN%20ZEKA%20-%20MATEMAT%C4%B0K%20-%2027.07.2020_Ornek.pdf
[4] http://odsgm.meb.gov.tr/kurslar/pdf/beceri/testler/1920/din/5_din_1.pdf
[5] http://odsgm.meb.gov.tr/kurslar/pdf/beceri/testler/1920/sos/5_sos_3.pdf

>>Daha fazlasını öğrenmek istiyorum diyenler "Kavramları, İlkeleri ve Uygulamalarıyla Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme" isimli kitabımı okuyabilirsiniz.

Enable GingerCannot connect to Ginger Check your internet connection
or reload the browserDisable in this text fieldEditEdit in GingerEdit in Ginger×Enable GingerCannot connect to Ginger Check your internet connection
or reload the browserDisable in this text fieldEditEdit in GingerEdit in Ginger×Enable GingerCannot connect to Ginger Check your internet connection
or reload the browserDisable in this text fieldEditEdit in GingerEdit in Ginger×Enable GingerCannot connect to Ginger Check your internet connection
or reload the browserDisable in this text fieldEditEdit in GingerEdit in Ginger×Enable GingerCannot connect to Ginger Check your internet connection
or reload the browserDisable in this text fieldEditEdit in GingerEdit in Ginger×Enable GingerCannot connect to Ginger Check your internet connection
or reload the browserDisable in this text fieldEditEdit in GingerEdit in Ginger×