Sosyolojiden Dine, Dinden Psikolojiye Bir Analiz

Bu yazının amacı bir bilginin reddi veya kesin bir bilginin kabulü değildir. Bu yazının amacı okuyucuyu, bilgi parçacıklarıyla karşı karşıya bırakmaktır. Son cümleyi okuduğunuzda bir cevap bulmanız değil pek çok soruyu kendinize sorabilmeniz beklenmektedir. Başlıyoruz.

Toplumlar için Din Olgusu

Bir toplumu anlamak demek, o toplumdaki insanların inanış ve yaşayış biçimlerine bakmak demektir. Öyle ki, insanlar arasında gözlenen ortak davranış örüntüleri, psikolojik ve sosyolojik açılardan pek çok ipucu vermektedir. Grupların ya da toplumların davranış hareketlerini siyaset, ekonomi/ticaret, din, kültür, eğitim, aile, sağlık/hastalık, göç, medya, kentleşme… vb. konular bağlamında metodolojik olarak açıklama çabası, daha çok sosyoloji biliminin çalışma alanıdır. Toplumsal hareketliliğin nedenlerini veya toplumsallığın işlevlerini açıklamaya çalışan sosyoloji, aynı zamanda alt konu alanlarında uzmanlaşmış disiplinler arası bir bilim dalıdır.  Çünkü toplumsal hareketlilik veya insanların yaşayış-düşünce sistemlerindeki dinamizmin tek bir olguya dayalı olarak açıklanamadığı; tek tek olgulara indirgenerek açıklanabileceği fark edilmiştir. İşte bu sebeple sosyolojinin konuları, din sosyolojisi, ekonomi sosyolojisi, kent sosyolojisi, hukuk sosyolojisi, eğitim sosyolojisi gibi alt dallarda bilgi üretmeye devam etmektedir. Şimdi düşünelim. Bir toplumun hareketliliği, toplumsallığı hangi olgulara bağlıdır veya hangi olgulardan etkilenmektedir? Mikro düzeyde -gözlenen o ki- toplum içindeki bir bireyin tutum ve davranışlarına yön veren unsurlardan biri onun dini, dini inanışlarıdır. Makro düzeyde ise toplumu yönlendiren, toplumsal kurumları sistematize eden olgulardan biri, yine dindir.

İnsanlık tarihi bize göstermektedir ki savaşların sebep sonuçlarında, uluslararası örgütlenmelerde, ticari/ekonomik ilişkilerde, reform hareketlerinde,  müzik ve sanattaki ifade biçimlerinde, yönetim biçimlerinde, beslenme alışkanlıklarında, çatışmalarda veya uzlaşmalarda önemli ve etkili bir etkenin “din olgusu” olduğudur. Din bir ihtiyaç mıdır, bir şeyin sebebi midir, bir durumun sonucu mudur? Bu ve benzeri sorulara verilecek cevaplar, tarih boyu insanları meşgul etmiştir. [Tam burada, din olgusunun metodolojik değerlendirmesi bu yazının kapsamı dışında tutulduğunu not düşmek isterim.] Din sosyolojisinde, sosyolojik bir kurum olarak ele alınan dinin, toplumdaki rolü, işlevi ve etkileri tartışılmaktadır. Sosyolojik açıdan toplumu değiştiren ve onu etkileyen olgulardan bir tanesi din olgusu olduğuna göre dinin toplumsal işlevine ilişkin sosyologların görüşlerine kısaca değinmeden devam etmek olmaz. Değinelim.

Tarihsel materyalizmin veya çatışma teorilerinin geliştiricileri olan Marx ve Engel’e göre din olgusu, bir üstyapı olarak ele alınmıştır. Onların görüşlerine göre din, kapitalist sisteme hizmet eder ve egemenlerin çıkarlarını desteklemektedir. Din olgusu, çıkar gruplarının (egemenlerin) özellikle zenginliklerinin devamı için bir tür üretim ilişkisi bağlamında değerlendirilmektedir. K. Marx, dinin insanları tedavi ve rehabilete edici bir işlevinin olduğunu ifade ederek kısaca dinin bir afyon olduğunu da ifade etmiştir. Ancak zamanında onun, dinin bir tür afyon olduğu söylemi, bir parça yanlış anlaşıldığı da doğrudur.

Klasik sosyolojinin bilinen ismi Weber, dinlerin kapitalist ekonomik düzene katkısını konu edinmiş ve dinin özellikle Protestan ahlakının kapitalizme hizmet ettiği görüşünü savunmuştur. Yapısal işlevselci yaklaşımıyla Weber, din olgusu ile ekonomi arasındaki ilişki biçimini ve toplumsal tabakalardaki eşitsizliğin nedenlerini din olgusu üzerinden açıklamıştır.

İşlevselci yaklaşımıyla Durkheim’e göre din, ilkel insanlardan bugüne toplumsal bir işlevi karşılamak üzere insanlar tarafından uydurulmuştur. Kutsal şeylere ilişkin inanç ve davranışları temele alarak din olgusunu toplumsallık ekseninde açıklayan Durkheim, dinin, insanlar arasındaki dayanışmayı sağlaması bakımından (ki bunu da toplumsal yapıştırıcı söylemiyle ifade etmiştir) birleştirici rolüne dikkat çekmiştir.  Özellikle dinsel ritüellerin bireyin içinde bulunduğu grupla olan bağını güçlendirdiğini ifade etmiştir.

Sosyoloji biliminin kurucusu ve pozitivist (bilimsel olanla eş tutulmuştur) yaklaşımıyla A. Comte, din olgusunun deprem, şimşek, sel gibi doğa olaylarını kontrol edemeyen (teolojik aşama) ve açıklayamayan insanların Tanrı düşüncesiyle (metafizik aşama) insanın güvende olma ihtiyacını karşılaşmak üzere dinin insanlar tarafından uydurulduğunu ifade etmiştir. Uydurulan dinin toplumsal olarak olumlu işlevini yadırgamayan Comte, son aşamanın pozitivist aşama olduğunu ifade ederek toplumsal değişmeyi evrimci bir bakış açısıyla aşamalandırmıştır.

Parçaları birleştirirsek, Durkheim, Comte, Weber ve Marx başta olmak üzere bu sosyologların bakış açılarına göre din olgusunun bir tür toplumsal ilişki biçimini yansıttığı aşikârdır. Diğer taraftan din olgusunun toplumsal yapıların dikey ve yatay hareketliliklerindeki etkisi küçümsenemeyecek kadar önemlidir.

Olgu tek yorumları çok…

Din olgusunun çok tanrılı dinlerden tek tanrılı dinlere; tek tanrılı dinlerden vahye dayalı dinlere doğru bir süreci takip ettiği bilinmektedir. Özellikle vahye dayalı tek tanrılı dinlerde, tek ve mutlak bir yaratıcının varlığının kabulü (ki o da Tanrı olarak adlandırılır) ve Tanrı’nın kudretine ilişkin inanç ve bağlılık söz konusudur.  İlaveten vahye dayalı tek tanrılı dinlerde (ki vahye dayanmayan Hinduizm, Budizm, Taoizm, Kanfüçyanizm gibi dinler de mevcuttur)  Tanrı kelamının, Peygamberlerin lisanında (anadilinde) tüm insanlığa tebliğ edildiği kabulü vardır. Bu kabulün mevcudiyeti Tanrı kelamının aktarımında dilsel bağlamda bir takım pürüzleri ortaya çıkarmıştır. Şöyle ki: örneğin İslam dininde Müslümanların kutsal kitabı olan Kur’an’ın, Arapçadan Türkçeye çevirisi “meal” olarak nitelendirilmektedir. Meal sözcüğünün sözlük anlamı ise “anlam, mânâ” demektir. Kutsal kitabın meali insanlara yeterince açık gelmemiş olmasından olsa gerek (ki bu kişisel bir tahmindir) Kur’ân mealinin, aynı lisanda çokça sayıda yorumlamaları (tefsirleri) yapılmıştır. Oysa kutsal kitap olan Kur’ân’ın ayetlerinde “açık açık ayrıntılı yazdık, düşünmez misiniz” ifadeleri oldukça dikkate değerdir. Hal böyle iken ayetlerin anlamları üzerine yapılan sayfalarca yorumlamaların olması düşündürücüdür? Kutsal metinlerin yorumlamaları arasındaki farklılaşmalar, ideolojilere, mezheplere dayalı gruplaşmaların yani cemaatlerin, hatta Tönnies ve Rheingold’un kavramsallaştırdığı sanal cemaatlerin -bir başka deyişle toplumsal yapıların- ortaya çıkış sebebi olmuştur. Bu toplumsal yapıların veya ideolojilere dayalı grupların bir kaynaşma mı yoksa çatışma içinde mi olup olmadığının tartışmasını okuyucuya bırakıyorum. Ancak, bir yerde bir çelişki doğmaktadır. O da şu: Kutsal metinlerde Tanrı’nın anlayasınız, düşünesiniz diye açık seçik beyan etiğini ifade eden tebliğlerine rağmen tefsircilerin yaptığı iş, “Tanrı’nın tebliğleri yeterince açık değildir onun için ben sizin yerinize düşündüm ve açıklıyorum” iddiası değil midir? Düşünmekte fayda var. Yorumlar arasındaki tutarsızlıklar, aynı dinin mensuplarının davranışlarını da farklılaştırmaktadır. Davranışlara karşılık gösterilen ödül ve cezalar için dini metinler kaynak gösterilmesine rağmen farklı toplumsal yapılarda, aynı davranışlara farklı ödül ve cezaların atfedildiği gözlenmektedir. O halde ilk sorumuz: ödülün cennet, cezanın cehennem olduğu bilindiğine göre dini metinlerdeki ödül ve cezaların muhatabı kimdir? İnsan değil midir? Evet, İNSAN’dır.

Ödül ve ceza: Dinde de var Psikolojide de!

Devam eden satırlarda geçen din sözcüğünden vahye dayalı tek tanrılı dinler kastedildiğinin bilinciyle Tanrı tebliğlerini -Peygamberler aracılığıyla da olsa- insanlara neden bildirmiştir? Tanrı, yarattığı ve cennetinden çıkardığı kullarının zaaflarını, yetersizliklerini, huylarını çok iyi bilmiyor olabilir mi? İslam dininin mensuplarına göre Tanrı ezeli ve ebedi olanı bilmektedir. Haliyle Tanrı insanın özünü de bilmektedir. Bakınız dini metinlere. İnsana ait özelliklerin ve davranışların olduğunu hemen fark edeceksiniz. Gerçekte insanın hırsızlık, yalancılık, gıybet, zanda bulunma, israf etme, cimrilik, hilekârlık, gösteriş yapma, zorbalık gibi davranışlarının yanı sıra fedakârlık, çalışkanlık, iyilikte bulunma, paylaşma, barışçıl davranma, güvenilir olma, dürüstlük, yardımlaşma gibi davranışlarının da olduğunu biliriz, gözleriz, deneyimleriz. O halde soru sorma cüretinde bulunalım ve tekrar soralım: Tanrı insanlara davranışlarıyla ilgili tebliğlerinde neden ödül ve cezayı aracı kılmıştır? Bir dinin metinlerinde -doğrudan veya dolaylı anlatımlarla-  insanın doğasına ait zaaflarından vazgeçmesi için ya da güzel davranışlarının devamlılığı için ödül ve cezaların bulunması dikkat çekicidir.

Şimdi bir parantez açalım. Psikoloji; insanın duygu, düşünce, tutum ve davranışlarını açıklamaya çalışan bir bilim dalıdır. Bu açıdan hem din hem de psikoloji insanın duygularını, düşüncelerini ve davranışlarını konu edinmektedir. Dahası hem dinde hem psikolojide ödül ve cezalar bahse konu olmaktadır. Öğrenme psikolojisinin davranışçı kuramlarında; gelişim psikolojisinin ahlak gelişimi kuramlarında; endüstri psikolojisinin isteklendirme (motivasyon) kuramlarında ödül ve cezanın kavramsal olarak bir tanımı yapılmakta ve işlevi açıklanmaktadır. Psikolojide bireyin bilişsel, duyuşsal ve psikomotor davranışlarını yönlendirmede ödül ve cezaların kullanıldığı bilinmektedir. Parantezi kapattık.

Kimi felsefeciler ya da sosyologlar dinin insan için psikolojik bir unsur olduğunu ifade etmişlerdir. Doğrudur. Din, psikolojiktir. Çünkü dini eylemlerin muhatabı insandır ve insan psikolojik bir canlıdır. Davranışlarının yönlendirilmesinde ödül ve cezanın bir yeri vardır. Dini metinler de insanın davranışlarını yönlendirmektedir ancak bu yönlendirmelerin ödül ve cezalar vaadiyle olduğu açıktır. Psikoloji bilimi davranış ortaya çıkmadan önce ya da davranıştan hemen sonra bireyin ödül ve cezalara maruz kaldığını ifade ederken dinde bu ödül ve cezalar sadece vaat edilmiştir. Bu açıdan psikoloji ile din olgusu arasında bir fark vardır ama hem psikolojide hem de dinde ödül ve ceza unsurları yoktur diyemiyoruz. Dinin de psikolojinin de konusu insanın davranışlarıdır.

İster Tanrı’dan dini kaynaklı olsun, ister beşerden bilimsel olsun. Ödül ve cezalar, insanların davranışlarını yönlendirmektedir. İnanan ya da inanmayan, düşünen ya da düşünmeyen insanlar için dine dayalı içsel veya hukuka dayalı dışsal bir cezanın söz konusu olması en az ödül kadar insanın ontolojik varlığına muktedirdir. Kiminin ödülü (cenneti) öğrenme tutkusu; kiminin ödülü kutsal metinlerde vaat edilen cennet olsa da özne hep İNSANdır. İnsanın insanla açıklanma çabası, kayda değerdir.

Not: Bu yazı Bilim ve Ütopya Dergisinin Aralık 2017 sayısında yayımlanmıştır.