Sayıların kırbacından sonra bir vahaya nasıl düşülür?

Ayrıntılara çok fazla takılma huyumdan olsa gerek kendimi ikna etmemde bana yardımcı olmanızı talep ediyorum.

Kamuoyuyla paylaşılan ABİDE raporunu okudum ancak anlayamadım. Akademik bir iddiam olsa idi takdir edersiniz ki makalemi yazar, konuyu akademik bir platformda tartışırdım. Ancak söz konusu bu rapor kamuoyuyla paylaşılmışsa, o raporu hazırlayan uzmanların ne demek istediğini anlamakla sorumlu tutuyorum kendimi. Dil, herkese lazımdı ve benim dili, sözcükleri kullanarak çiftçi amcama yahut 7 yaşındaki oğluma ulusal bir rapordan çıkan sayısal sonuçları açıklamam gerekiyor, dostlar. Açıklayabilmem için de önce anlamam lazımdır.

Öncelikle MEB’in yapmış olduğu araştırmanın hazırlanışını, uygulanışını, ayrılan zamanı, çabayı, parayı düşünüyorum ve takdir ediyorum, doğrusu gurur duyuyorum. Binlerce öğrenciye uygulanarak yapılan bu araştırmanın hafife alınamayacak kadar kıymetli olduğunun da bilincindeyim. Akabinde hemen şunu merak ediyorum. MEB, tıpkı PISA’da olduğu gibi acaba kamuoyuyla şartsız, izne tabi olmadan veri dosyalarını paylaşır mı acaba? Veri dosyalarını paylaşırsa 3-5 analiz yapıp, 3-5 makale yazıp birkaç puan kaparız! Tercüman olmuş oldum, kusura bakmayın.

Dün sosyal medya hesaplarımdan bir yoklama yaptım. Yoklama sorum şu: “İki değişken arasındaki korelasyon katsayısı 0,04 ise katsayının miktarına göre nasıl bir yorumlama yaparsınız? (Katsayının yönünü ve tesadüfiliğini özellikle sormadığımı belirtirim) Cevap seçenekleri: İlişki var / İlişki yok”. Anlamlılık var mı?, Aykırı değer var mı? Ölçümler normal mi? sorularından tutun 0,30’dan küçükse ilişki düşük; 0,70den büyükse ilişki yüksek. Pozitif ise doğrusal ilişki var; negatif ise zıt yönlü ilişki var. 0,04 pozitiftir, ancak sıfır değildir ilişki vardır, alanyazın var, çok düşük ilişki vardır, ölçme araçları güvenilir mi, bu sonuçlar hangi veriden… vb. yorumları aldım. Bu yorumları alınca soru sormayı beceremediğimi anladım ve ikinci bir soruyla çıktım karşınıza. Dedim ki “10bin kişinin fizik ders başarıları ile o derse ilişkin ölçülen tutumları arasında hesaplanan korelasyon 0.04 ise bu korelasyon katsayısını nasıl yorumlarsınız? Cevap seçenekleri: Doğrusal ilişki vardır / Doğrusal ilişki yoktur.”  Cevabı iki seçenekten biri olan minik bir yoklama yaptım. Başarı testi yapmadım. Ortada bir jüri de yok. Hakem de yok. Biz bizeyiz. Niyetim ne kadar çok bildiğimizi ispatlamak değil; ne kadar çok kafalarımızın karışık olduğunu ispat etmek aslında. Ha cevaplama için iki seçenek yazdım ama üçüncü bir seçenek var mıydı? Her zaman vardır tabi. 3.cevap seçeneği cik ciksiz, bik biksiz. “Bilmiyorum” demektir. Diğer taraftan ikinci niyetim, yazılan raporların kimlere neden ulaşmadığının bir fotoğrafını çekebilmekti.

Şimdi çiftçi amcama bulunan 0,04 korelasyon katsayısı için çok temel bir şeyler söyleyebilmek istiyorum. Ama biz ne yaptık? Bilimsel olmak adına alanyazını önümüze serdik. Oysa derdim bilimsel bir platformda sayıların, istatistiklerin canını çıkartmak değildi. Sosyal bir ortamda hayata karışıp 0,04 katsayısı ne demektir, bunu anlayıp açıklayabilmekti. Bir başka deyişle, çiftçi amcamın merak ettiği korelasyon katsayısının kaç olduğundan ziyade, çiftçiliğe yönelik tutumlarının olumlu olmasına rağmen kazancı arasındaki ilişkinin var olup olmadığına dair bir şeyler söyleyebilir miyiz, bunun derdindeydim. Ve bizim uzman olup olmadığımızın bir cevabı, raporlarımızdaki bilgilerle gerçeklerin buluşamayışında başladığını fark ettim.  Öyle sanıyorum ki çok iyi bildiğimiz istatistiksel sonuçları, iki cümleyle sokaktaki vatandaşa açıklayabildiğimizde, aydının yaşadığı toplumla gerçekten bir bağ kurduğuna şahitlik etmiş olacağız.

Çok dağılmadan demek istediğime döneyim. ABİDE raporunu okudum. Bu raporu gerçekten uzmanlar hazırladıysa, bir uzman olarak bende diyorum ki bu rapor olmamış. Niye? İlkin anlaşılmıyor. İkincisi istatistiksel sonuçların bazısı yanlış, özensiz yorumlanmış ve bazı sonuçları beyan etme biçimi ise hiç olmamış diyorum. Üzgünüm söylemek zorundayım. Ben yanlış ifade ediyorsam lütfen siz de beni düzeltin. Kişiselleştirmem aksine kendimi geliştirme fırsatı yakalamışımdır, bırakmam peşinizi.

Anlamak için Sormak istiyorum. Rapordan aktarıyorum. Sosyal bilgiler testi başarı puanları ile öğrenci kaynaklı sorunlar arasındaki ilişki -0,29 ve Sosyal bilgiler testi başarı puanları ile öğrenciden kaynaklı olmayan sorunlar arasındaki ilişki -0,36 olarak bulunmuş. Buna göre öğrenci kaynaklı olmayan sorunların, öğrenci kaynaklı sorunlara nazaran öğrenci başarısı üzerinde daha olumsuz etkiye sahip olduğu söylenebilir. Bu korelasyon sonuçlarından daha olumsuz etkiye sahip olunduğu bilgisini nasıl, nereden çıkardınız? Daha olumsuz etki. Etki diyorsunuz bayım. Bunu söylediğinize göre olgulara dayalı deneysel bir çalışma yapmış olmalısınız diye düşünüyorum. Hatalıysam lütfen yazınız. Rica ediyorum çiftçi amcama ya da 7 yaşındaki oğluma bu korelasyon sonuçlarını doğru izah ediniz. Yok sen çok küçüksün, yok sen çiftçisin anlamazsın diyorsanız, aldığınız belgeleri ben yırtmadan lütfen kendiniz yırtıp atınız derim. Bu ifadeler, kamuoyuyla paylaşılmışsa şayet anlaşılmaya, izaha mecbursunuzdur.

Anlamak için sormak istiyorum. Rapordan aktarıyorum.  

Sosyal bilgiler öğretmenlerinin mesleki doyum ve mesleki yeterlik algıları­nın öğrencilerin sosyal bilgiler testi puanlarını yordama gücüne ilişkin yapılan çoklu doğru­sal regresyon analizinin sonuçlarına yer verilmiştir.

 Tablo X: Sosyal Bilgiler Testi Puanlarına İlişkin Regresyon Analizi Sonuçları

Değişken	p	İkili r	Kısmi r
(Sabit)		0,000
Mesleki yeterlik algısı	0,000	0,122	0,098
Mesleki doyum	0,002	0,084	0,044

Yukarıdaki tablo, çoklu regresyon tablosu mudur yoksa korelasyon katsayılarının sunumu mudur? Bu rapor bilimsel mi değil mi, kafam karışıyor doğrusu. P’leri, r leri görünce çiftçi amcama dönük yazılmış bir rapor değilmiş diye düşünüyorum. Ama sonra, canım benim herkesle paylaşılmış bir rapor bu, kendini dışlama, herkesle paylaşılan rapor herkes tarafından anlaşılabilirdir demektir, sen anlamıyorsun diyebilirsiniz. E ben anlamıyorsam o halde kabahatin çoğu bendedir diye iç sesim yükseliyor. Hadi o zaman anlatın bana. Bilimsel bir raporsa bu, beyan edilen çoklu regresyon sonuçları tablosunun çoklu regresyon tablosu olduğuna dair nasıl bir kanıtla beni ikna ederdiniz?  Çoklu regresyon tablosunda göremediğim değişken katsayılarını, beta katsayılarını, açıklanan varyansın bulunduğunu söyleyebilir misiniz? Ha pardon akademik bir rapor değildi, kamuoyuyla paylaşmıştık bu raporu değil mi? O zaman kamuoyuna lütfen izah ediniz, anlamlı bir ilişki ne demektir? “Öğrencilerin sosyal bilgiler başarı puanları öğretmen­lerinin mesleki gelişim indisi ile pozitif yönde, düşük düzeyli ve anlam­lı bir ilişki göstermektedir.” Raporda böyle yazıyor. Anlamlı bir ilişki ne demektir?

Anlamak için sormak istiyorum. Rapordan aktarıyorum.

Tablo X. Fen bilimleri Puanları ile Fen bilimleri Dersine Verilen Değer, Dersten Hoşlanma ve Fen bilimleri Öz-Yeterlik Algısı Arasındaki Korelasyonlar

	Sosyal bilgiler dersine verilen değer	Sosyal bilgiler dersinden hoşlanma	Sosyal bilgiler dersine ilişkin öz-yeterlik
Sosyal bilgiler başarı puanları	,09	,14	,26

Öğrencilerin fen bilimleri dersine ilişkin öz yeterlik algılarının; fen bilimleri başarılarını etki­leme bakımından fen bilimleri dersine verdikleri değerden ve fen bilimleri dersinden hoşlanma durumlarından önce geldiği ileri sürülebilir.

Tabloya bakıyorum, sonra yoruma bakıyorum. Korelasyon katsayılarından bu yorum nasıl çıkarılmış, hangi gerekçe ile çıkarılmış anlayamıyorum. Bir de ne şiş yansın ne kebap yansın durumu var. Neymiş efendim. Önce geldiği ileri sürülebilirmiş. Ben de emin değilim ama ileri sürebilmekte fayda varmış gibi bir durum var işte.

Anlamak ve sormak istiyorum. Rapordan aktarıyorum. Öğrencilerin Türkçe testi puanları ile okula yö­nelik tutumları arasında ,023 ile çok düşük ve pozitif yönlü bir ilişki olduğu görülmektedir. Başka bir ifade ile öğrencilerin okula yönelik tutumları art­tıkça (pozitife yaklaştıkça) Türkçe başarı puanlarının düşük miktarda da olsa arttığı yorumu yapılabilir.

Yanacaksa ya şiş yansın, ya kebap lütfen.0,023 çok düşük ve pozitif yönlü ilişkiyi gösteriyorsa 0,30 olan bir katsayıya da aynı yorumu yaptığınızda ha 0,02, ha 0,30. Bir önemi yok mu? Niceliksel büyüklüğün bir kıymeti yok mu? O zaman bu iki katsayı arasındaki niceliksel büyüklüğü nasıl yorumlamak gerekecektir? Doların TL karşılığını virgülden sonra dört basamaklı sayı olarak görme algımızdan olsa gerek kafalarımız çok karışık. Hadi ondalık azaltarak yuvarlayalım bu sayıyı. 0,023 yuvarlayalım: Hop 0,02. Hadi bir daha yuvarlayalım. 0,0 ee oldu mu size katsayı 0,0. Ne demiştiniz bana? İlişki düşük miktardaydı, e şimdi oldu ilişki yok. Var mı, yok mu? Çekinme işte doğrusal ilişki yok, yaz. Doğrusal olmayan ilişki varsa da MEB verileri paylaşırsa ona da biz bakarız artık. Eee şimdi çiftçi amcama Türkçe testi puanları ile okula yö­nelik tutumları arasında doğrusal bir ilişki yok diyelim de adamağız anlasın bir şeyler. Çiftçi amcama çocuklarına okulu sevdirmekten vazgeç sen demiyoruz ya!  Ama çiftçi amcama şunu da izah etmekte fayda var. Türkçe testi puanları ile okula yö­nelik tutumları arasında doğrusal bir ilişki yoktur demek vazgeç bu sevdadan demek gibi bir şeydir. Yani Ayşe’nin seninle kuracak bir ilişkisi yok demekle eş değerdir. İlişki yoksa özgürüz işte ikimizde. Neyi zorluyoruz. Başarı ile tutum arasında ilişki yok. Kuramsal bir bilgiyi doğrulamak adına sayılara, sübjektif kriterlerle bu kadar çok acı çektirmek de olmamalı. Bulunan korelasyon katsayısını 0,30 değerini ölçü alıp neymiş efenim alanyazın böyle dermiş diye bulduğunuz 0,023 katsayısına ilişki düşük demeye gerek yok. Hadi bir parça daha ısıtalım nöronlarımızı. Yasaklı wikipedia’ya bakarsanız der ki korelasyonun karesi, açıklanan varyanstır. Öğrencilerin Türkçe testi puanları ile okula yö­nelik tutumları arasında 0,023  ilişki katsayısı bulmuştuk ya alın karesini, eder 0,001. Çiftçi amcamın anlayacağı dilde anlatırsam açıklanan varyans %0’dır. Tüh şimdi de benim oğlan anlamadı, açıklanan varyans ne demektir der. Öğrencilerin Türkçe testi puanlarının %0’ını okula yö­nelik tutumları açıklıyormuş dedim, benim oğlan gene anlamadı. Yavrucum senin ve senin gibi öğrencilerin okula yönelik tutumlarını, Türkçe testi başarı puanları açıklayamıyormuş dedim. Cık gene anlamadı. Dedim ki artık “oğul senin ve senin gibi öğrencilerin Türkçe testi başarılarınızın, okula yönelik tutumlarınızla bir ilişkisi yokmuş. Açıklanan varyans 0”. Ben kızınca, oğul anlamış gibi yaptı artık, ne yapsın? Ama raporda yazıyor “az da olsa, düşük miktarda da olsa” diye, değil mi?

Hep derim, sayılara bu derece bağlılık, bilimde dogmatizimi getirir. Her şeyin aşırısı zarar, akla da zarar.

Siz yine de 0,023 katsayısı az da olsa vardır, doğrusal pozitif yönlü ilişki vardır ısrarında olabilirsiniz. Ben de derim ki açıklanan varyansı düşünün. Olmadı bu katsayının elde edildiği örneklemi düşünün. Raporda yazıyor, tabakalı örnekleme yöntemi ile örneklem seçilmiş. 34700 öğrenciden bilgiler toplanmış. Dolayısıyla 0,023 gibi bir katsayıyı herkesin anlayacağı bir dille yorumlamaktan neden çekiniliyor? Kocaman bir örnekleminiz var. Uç/aykırı değer var diye şüphe etmeye de gerek yok. Cevapların kodlanarak alındığı bir çalışmada uç değeri arasanız da bulamazsınız. Düşünsenize 10 maddelik 5li likert tipi ölçeklenmiş bir tutum ölçeğine verilmiş cevapları optik formla değerlendiriyorsunuz.  Yani öğrencinin 1 ila 5 arasında başka bir seçeneği kodlamasının ihtimali yok. Yani 5 cevabı yerine 555 diye kodlama yapmamın imkânı yok. 10 madde varsa tutum puanlarının 10 ile 50 arasında değişeceği de açıktır. 30bin kişilik bir veri setine tutum puanlarının uç değerlerini bir çıkarı ver derseniz şayet SPSS’e,  size 10 ve 50 puanı alan 5er tane öğrenci SPSS çıkarır mı? Çıkarır. Eh Spss mi akıllı ben mi akıllıyım. 30bin kişinin olduğu veri setinden 10 ve 50 puan alan beşer öğrenciyi veri setinden çıkarmakla da 0,023 olan korelasyon katsayısının 0,23 olacağını sanmayınız lütfen. Açık açık 30bin kişiden elde ettiğiniz verilere bakıp 0,023 katsayısı için doğrusal bir ilişki yok deyiverin. Siz diyemiyorsanız ben diyorum: 30bin öğrencinin ölçülen Türkçe testi puanları ile okula yö­nelik tutumları arasında doğrusal bir ilişki yok işte. Ha bu sonuç tesadüfi mi değil mi? Ben de bilmiyorum. Çünkü raporda buna ilişkin bilgi yok. Daha doğrusu kimi sonuçta var, kimisin de yok. Niyesini bana sormayın, raporu ben yazmadım. Söz sırası şimdi, savunma makamınındır.