Bilimden Ölçmeye, Ölçmeden Varlığa: Aristoteles’in kavramlarıyla bir izah denemesi

İnsan, dar anlamda doğanın, geniş anlamda evrenin bir parçasıdır. İnsan olarak bizlerin sadece içinde yaşadığımız doğayı (dünyayı) değil aynı zamanda evreni anlama, açıklama ve yorumlama çabasında olduğumuz aşikârdır. İnsandaki aşkın merak duygusu ve içkin deneyimleme isteği sadece oyalanmaktan ya da sadece içgüdüsel ihtiyaçların karşılanmasından daha fazlasını ifade ettiği çok açıktır. Üstelik akla dayalı merakımızın ve akla dayalı deneyimlerimizin olması, bizi diğer canlılardan farklı konumlandırmıştır. Özellikle doğanın düzenini anlama ve açıklama çabamız “bilim ve felsefe” yapmamıza; doğanın düzenini yorumlama çabamız da araç gereç, alet yapmamıza yani “teknoloji” üretmemize sebep olmuştur. Akleden insanın doğayı anlama, açıklama çabası, -bir başka deyişle bilim yapma çabası- ölçme ve değerlendirme faaliyetlerini de gerekli kılmıştır. Çünkü bilim yapmak, gözlem yapmayı; gözlem yapmak da “ölçme” faaliyetlerini ortaya çıkarmıştır. Öyleyse ölçmenin tanımı nedir? Ölçmeye konu olan nedir? 

Ölçmenin konusu ‘var olandır, varlıktır’. Bir varlığa ait niteliklerin gözlenip betimlenmesi, ölçme işleminin kavramsal bir tanımıdır. Gözlenen varlığın betimlenmesi, gözlem sonucunun sembolleştirilmesi, aynı zamanda bir ölçme sonucu olmaktadır. Dolayısıyla bir ölçme sonucu, ölçme işlemini; ölçme işlemi de bir “varlığı” zorunlu kılmaktadır.

>> Buraya kadar itirazı olan varsa lütfen dile gelsin.<<

Biliriz ki, evrende olmayanı gözlemleyemeyiz, ölçemeyiz. Evrende var olan veya bir oluş durumu bildiren her ne varsa -canlı, cansız fark etmez- biz ona gözlenebilir, ölçülebilir bir “varlık” adlandırmasında bulunuruz. Elma, ağaç, gezegen, ayakkabı, insan, bitki, hayvan, masa, sandalye, kalem, hücre, mikrop, çiçek, proton, nötron… vs. evrende bu varlıklar vardır ve biz bu varlıklara ait olan nitelikleri doğrudan, dolaylı veya türetilmiş ölçme yollarıyla gözlemleriz, ölçeriz, değil mi? Örneğin söz konusu eğitim bilimleri olduğunda ölçmeye en sık konu olan varlık, insandır, yani öğrencinin kendisidir. Öğrencinin başarısını, yeteneğini, yazma becerisini, okuduğunu anlamasını, aritmetik işlem yapmasını, kaygısını, ilgisini, motivasyonunu, boy uzunluğunu, kütlesini, saz çalmasını, şarkı söylemesini, sıçrama sayısını, koşma hızını gibi pek çok fiziksel, psikomotor, bilişsel ve duyuşsal özelliklerini ölçüyoruzdur, değerlendiriyoruzdur.  Bilinen şu ki,

1-      Öğrenci, bir varlıktır ve

2-      bu varlığın (öğrencinin) nitelikleri gözlemlenebilmekte ve ölçülebilmektedir.

Ø  O halde soru şu: varlık nedir?

Neyin Nesi Varlık?

Ölçme işlemine konu olan varlığı, kavramsal düzeyde metafiziğin bir alt alanı olan varlık (ontoloji) felsefesi bağlamında ele alalım. İlkçağ ve ortaçağ felsefesine hızlıca gidip gelelim. Varlık nedir, varlığın özü nedir, ilk olan (arke) nedir sorularına verilmiş cevaplara bakalım.

ü  Demokritos atom,

ü  Thales su,

ü  Anaksimenes hava,

ü  Herakleitos ateş,

ü  Anaksimandros apeiron (sınırsız,sonsuz,belirsiz),

ü  Empedokles hava,su, ateş ve toprak (4 element),

ü  Platon idea ve

ü  Aristoteles töz kavramıyla;

ü  Augustinus yeniplatonculuğa göre Tanrı ve cisim ayrımından yola çıkarak,

ü  Boethius, Platon ve Aristoteles’in görüşlerinin sentezini yaparak,

ü  Farabi ilk sebepten ilk maddeye bir sıralama yaparak

varlık nedir sorusuna bir açıklama getirmişlerdir.

İpin ucunu Aristoteles’in kavramlarıyla tutalım ve izaha onun yaklaşımıyla devam edeyim. Aristoteles, varlık kavramını “töz” ile eş tutar ve tözü kendisinden başka hiçbir şeye gereksinim duymayan, cevher, değişmeyen, kalıcı olan olarak kavramsallaştırır. Bir başka deyişle, töz ile kastedilen varlığın niteliğinde bir değişme meydana gelse bile varlığın özünde bir değişiklik meydana gelmediğidir. Aristoteles varlığın değişen özelliklerini nicelik, nitelik, ilişki, yer, zaman, konum, iyelik, etkinlik ve edilgenlik olmak üzere kategorize etmiş ve bu kategorileri ilinek (taşıyıcı) olarak adlandırmıştır. Dolayısıyla Aristoteles’e göre bir varlığın tözü (bir şeyi o şey yapan şey); nicelik, nitelik, ilişki, yer, zaman, konum, iyelik, etkinlik ve edilgenlik olmak üzere bu ilineklerden bağımsız düşünülmediğidir. Buradan ölçme kavramına geçiş yapalım ve bir ölçme işleminde, varlıkların değişen niteliklerini (Aristoteles’in ifadesiyle varlığın ilineklerini) ölçtüğümüzü pek ala söyleyebiliriz. Neden mi? Örneğin ölçmeye konu olan varlığın bir elma olduğunu düşünelim. Bu elmanın rengi, ağırlığı, şekli, tadı gibi niteliklerini ölçer miyiz? Ölçeriz. Bir elmanın büyüklüğü, rengi, tadı, konumu gibi kendine ait ilinekleri (bir başka deyişle nitelikleri)  değişirken elmayı, elma yapan şeyin Aristoteles’in deyimiyle bütün elmaların tözü aynı mıdır? Aynıdır. Elmalar çürük de olsa, kimisi sarı kimisi kırmızı da olsa, kimisi ekşi kimisi tatlı da olsa elmaların elma tözünün olduğu bilgisine rahatlıkla varılabilir. Dolayısıyla Aristotelesçi bir yaklaşımla, doğada farklı niteliklere sahip elmaların her birinin bir tözü vardır ve bu töz, bütün elmalarda aynıdır. Öyleyse ölçmeye konu olanın töz; ölçüleninse tözdeki ilinekler olduğu çıkarımı yapılabilir. Aristotelesci bir yaklaşımla ölçmenin tanımı, tözdeki ilineklerin gözlenmesi ve tözler arasındaki farkların betimlenmesi olarak ifade edilebilir.

Bütün elmalarda, bütün insanlarda, bütün yıldızlarda veya bütün çiçeklerde değişmeyen, kalıcı ve aynı olan şey yani töz, bizi “tümel” kavramıyla da buluşturmaktadır. Çünkü Aristoteles, bir niteliğin bir varlık grubuna ait olmakla birlikte, o varlık grubundaki her bir üyede bulunan aynı/ortak olan töze, “tümel” adlandırmasını yapmıştır. Buradan Aristotelesçi bir yaklaşımla ölçmeye konu olanın varlıktaki “tümellik” olduğu da söylenebilir. Varlık grubundaki her bir üyeye “tekil” adlandırması yapıldığında tümel kavramıyla, her bir tekilde ortak olarak gözlenen niteliğe de gönderme yapılmaktadır. Örneğin, Ayşe, Ahmet, Osman, Zehra, Aslan, kedi, köpek, kuş olmak üzere her biri, bir varlıktır. Ayşe, Ahmet, Osman, Zehra, Aslan, kedi, köpek, kuş, kaktüs, ladin, söğüt, lahana olmak üzere her birinde ortak olan özellik, “canlı” olma durumudur ve Ayşe, Ahmet, Osman, Zehra, Aslan, kedi, köpek, kuş, kaktüs, ladin, söğüt, lahana varlıklarının her biri aynı zamanda ‘canlı tümelinin’ tekilleridir. Oysa canlı kavramı tümel olarak ele alındığında ‘bazı canlılar insandır, bazı canlılar hayvandır, bazıları da bitkidir’ önermelerindeki bitki, hayvan, insan kavramları artık tümeli değil “tikeli” belirtmektedir. Ancak canlı tümelinin tikelleri insan, hayvan ve bitki kavramları olduğunda bu tikelleri tümel olarak ele almak da mümkün olmaktadır. Nasıl mı?

Ayşe, Ahmet, Osman, Zehra’nın tözü, insandır. Aslan, kedi, köpek, kuşun tözü, hayvandır.  Kaktüs, ladin, söğüt, lahananın tözü, bitkidir diyelim. Bu durumda Ayşe, Ahmet, Osman, Zehra varlıkları için ‘insan kavramı tümel’ olandır ve Ayşe insandır veya Ahmet insandır önermeleri insan tümeli için tekil olan önermelerdir.  Aslan, kedi, köpek, kuş varlıkları için ‘hayvan kavramı tümel’ olandır ve o Aslan bir hayvandır, şu kedi bir hayvandır önermeleri hayvan tümeli için tekil olan önermelerdir. Kaktüs, ladin, söğüt, lahana varlıkları için ‘bitki kavramı tümel olandır’ ve bu lahana bir bitkidir, şu kaktüs bir bitkidir önermeleri bitki tümeli için tekil olan önermelerdir.

Ezcümle, varlıkların tözünü, töze ilinek olan nitelikleri, kavramsal düzeyde tümel, tekil ve tikel olarak açıklamak mümkündür. Tekillerin kimi niteliği tümel olanı belirtirken kimi nitelikler tikel olanı belirtmektedir. Tümel, bütün varlıklara ait olurken; tekil kavramı, sadece bir varlığa özgü olanı ifade etmektedir. Tikel ise belli durumlarda birkaç varlığa özgü olma durumunu ifade etmektedir. Varlıkların niteliklerine dair yapılan ölçme işlemlerinde tümelliği, tekillerden ölçtüğümüz gibi tikelliği de ölçmekteyiz. Hatta sınıflama düzeyindeki ölçmelerde tekil olanlardan tikel olan durumu rahatlıkla sezebiliriz.  

>> Çay arası notu: Tümeller tartışması ilkçağdan bugüne, hâlâ devam etmektedir. O nedenle, zihnimizin çıkmaz sokaklara toslaması olağandır. Bardağınızdaki çayınız bittiğine yahut bardağınızdaki çayınız soğuduğuna göre Aristoteles’in töz, tümel, tekil ve tikel kavramlarını, eğitimde ölçme ve değerlendirme konu alanına aktararak izah etme cüretine devam etmek isterim. Buyurunuz. <<

Ölçmeye konu olan varlıkların 2-D sınıfındaki öğrenciler olduğunu ve bu öğrencilerden ölçülen niteliğin Matematik dersine ilişkin kaygı düzeyleri olduğunu düşünelim. O halde öğrenciler olarak adlandırılan varlıkların tözü nedir? O şeyi o şey yapan şey, yani ölçmeye konu olan varlıkların cevheri ne olabilir? Ölçmeye konu olan varlığın tözünü, ilkin öğrenci olarak ele alalım.  Sonra öğrenci (insan) tözüne ilinek olan niteliğin ne olduğunu söylemeye çalışalım. Bu örnekte, öğrenci tözüne ilinek olanın, kaygı düzeyi olduğunu söyleyebiliriz. Sınıf kavramını tümel olarak ele alırsak Alp bir öğrencidir veya Tülin bir öğrencidir önermeleri, sınıf tümelinin tekillerini ifade edecektir. Şayet 2-D sınıfındaki öğrencilerin kaygı düzeylerini tümel olarak ele alırsak Alp kaygılı bir öğrencidir veya Tülin kaygısı düşük bir öğrencidir önermeleri tekil önermeler olacaktır. Peki neden? Çünkü sınıf tümelinde sınıfın her bir üyesi, tekil olandır. Şimdi, tikellik için ne söyleyelim? Tikel olan bazı varlıklara ait nitelikler değil miydi? 2-D sınıfındaki kız öğrencilerin kaygı düzeyleri, erkek öğrencilerden yüksektir dersem şayet 2-D sınıfındaki yüksek kaygı düzeyi yalnızca kızlarda gözlenmesi bakımından artık tikel bir durumu ifade edecektir. Yüksek kaygılı öğrenciler ve kaygı düzeyi düşük öğrenciler adlandırmasını (sınıflandırmasını) yapmak kavramsal düzeyde kaygı tümelinin öğrenci nezdinde tikelliğine; kız ve erkek öğrenciler sınıflaması ise öğrenci tümelinin cinsiyet nezdinde tikelliğine işaret edecektir.  

Diğer taraftan her bir öğrencide ortak olarak bulunan kaygı niteliğini, aynı zamanda 2-D sınıfındaki tüm öğrencilerde gözlendiğini biliniyorsa “kaygı düzeyini” tümel bir kavram olarak ele alabilirim. Ayşe’nin kaygı düzeyi 4 puan veya Ahmet’in kaygı düzeyi 6 puandır olarak ifade edilen ölçme işlemlerinin her biri, artık kaygı tümelinin tekil önermeleridir. Bu kez de 2-D sınıfı öğrencilerinin kaygı düzeyi yüksektir olarak ifade edilen bir değerlendirme yargısındaki kaygı niteliği, tüm sınıftaki öğrencilerde gözlenmesi bakımından tümeldir. Şimdi, bazı öğrencilerin kaygı düzeyleri çok yüksektir değerlendirme yargısını ve 3 öğrencinin kaygı düzeyi düşüktür bilgisini irdeleyelim. Kaygı düzeyi yüksek olan bazı öğrencilerin her biri tekil iken bu bazı öğrencilerin tamamı kaygı düzeyinin yüksek veya düşük olması bakımından artık tekili değil tikel olan bir durumu ifade edecektir. Bazı öğrencilerin kaygı düzeyleri çok yüksektir ve 3 öğrencinin kaygı düzeyi düşüktür önermelerindeki kaygı düzeyi tikel olan durumu ifade ederken aynı zamanda tözün bir ilineği (varlığın bir niteliği) olması bakımından tümel olanı (kaygı düzeyi kavramını) da ifade etmektedir. Bu noktada tümel olan tikeli de kapsamıştır. Dolayısıyla tümel, tekil, tikel olma durumlarının ele alınan kavramdan, bağlamdan bağımsız düşünülemeyeceği açıktır.

Yazarın yepyeni notu: Şeytanın avukatı olarak değil bizzat şeytanın ta kendisi olarak ölçmede felsefe yapmak istedim. Çünkü şeytanın ontolojik bir çözümlemesi yapılmadan felsefe yapmanın şeytan özellikleri arasında gösterilmesi, cahilin köksüz ve asılsız bir ithamıdır sadece.  Sözün tözü, tekilden tikele, tikelden tümele usla mutlu kalınız…

Yazarın Konu Sonu Ölçme ve Değerlendirme Sınavı (#YKS-ÖDS)

1-      Bir kavramın, bir niteliğin veya bir tözün bütün tekillerinde gözlenmesinin sonucu tümellik midir? Kodlamayınız, açıklayınız.

2-      Yoksa tekillik, bir kavramın, bir niteliğin veya bir tözün tümelliğinin bir sonucu mudur? Kodlamayınız, bilhassa açıklayınız.

İlkçağdan bugüne üstü açık –pardon ucu açık- bırakılmış bu soruları, okuyuculara da yöneltmek isterim. Cevaplamaya, bu iki sorudan istediğiniz bir soruyla başlayabilirsiniz. Bu da bir seçme işlemidir. Unutmayınız. Puanlamayı özellikle ben yapacağım ancak kafama göre objektif yapacağım. Puanlamamı çok kıskananlar olursa puanlayıcılar ithal(*) edeceğim. Ulusal tüm sınavlarda ifade edildiği gibi bu iki soruyla akıl yürütme, muhakeme ve üst düzey becerilerin ölçüldüğünü söylemek isterim. Ne de olsa eski köye yeni adet getirecek değilim. O nedenle, bu sorular yeni değil “yepyeni” sorulardır sayın cevaplayıcı! Şansınıza kahredemeyeceğiniz bu iki soruyla, hepiniz gönlünüzden (!) geçen tatil köyüne olmazsa (!) köyünüze yerleştirileceksiniz. Eninde sonunda bir köye yerleştirileceksiniz yani.  Sınavlarla ilgili usul ve esaslarımızı uzmanlarımız hazırlamış olup başta survivor izleyecileri,  AVM’lerde gezenler ve MTV verenler olmak üzere büyük bir katılımcıdan onay alındığını ifade etmek isterim. Liyakat mi? İyiciyiz, yeniciyiz yetmez mi? 

Not: Bu yazı EPODDER'in 2017 yılı Aralık Bülteninde yayımlanmıştır.